Geen schijnwerpers, maar subtiele lichtlijnen aan de voorgevel van de Baanderij.
Door Rienk Visser en Paul Cremers
Voor het aanlichten van de Baanderij is er een opvallende techniek gekozen, waarbij de elf aluminium stroken in de voorgevel zeer strak en egaal verlicht worden. Daarbij zijn er enorm veel dynamische lichtbeelden weer te geven met verschillende kleuren, zonder enige lichthinder. Lichtontwerper Paul Cremers was verantwoordelijk voor het lichtplan, de technische uitwerking en de lichtprogrammering.
De Baanderij
De Baanderij heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de scheepsbouw in Amsterdam Noord. In 1957 is het als kantoorpand gebouwd voor de NDSM scheepswerf. Hier werden de technische tekeningen gemaakt en was een assemblagehal. Later deed de ruimte dienst als cafetaria voor de NDSM werf. In de jaren 80 ging de werf failliet vanwege een tekort aan orders. Duizenden mensen verloren hun baan, waarop de Belangenvereniging Baanloze Scheepsbouwers het pand gebruikte als ontmoetingsplek en zij dit de Baanderij gingen noemen. Nu worden verschillende gebouwen en ruimtes van de NDSM werf gebruikt voor culturele evenementen. Sinds 2005 is het restaurant de IJ-kantine te vinden op de begane grond, daarboven zijn kantoorruimtes.
Nieuw licht aan de gevel
Door verzakking en verouderde halogeen lichtbronnen waren de grondspots die de gevelstroken aanlichten aan vervanging toe. Architect Rodger van Leeuwen van Studio MAAK werd door de eigenaar Daan Braspenning gevraagd om de mogelijkheden te onderzoeken. Om nog iets extra’s toe te voegen werd ook de optie bekeken om RGB led te gebruiken voor weergave van verschillende kleuren in plaats van enkel warm wit. Daarvoor werd lichtontwerper Paul Cremers van Fosfor Design, tevens lid van Lichtontwerp Nederland, ingezet om een voorstel te doen voor de aansturing van nieuwe RGB grondspots en om mee te denken over een oplossing voor het uitlichten van de verticale banen in de gevel. Deze stroken moesten strak en gelijkmatig aangelicht worden.
Eisen in conflict
De twee vereisten van het strak en gelijkmatig aanlichten, bleken samen een flinke uitdaging. Voor het strak uitlichten van de relatief smalle baan aan de gevel, zou er een spot gekozen moeten worden met een smalle uitstraal bundel. Deze zou dan bijna evenwijdig langs de gevel omhoog schijnen. Omdat de intensiteit van het licht tegen de gevel afneemt naarmate de afstand groter wordt, ontstaat onderaan een felle lichtvlek met een verloop omhoog naar donker. Helemaal bovenaan tegen het dak wordt vervolgens weer veel licht gereflecteerd, omdat de lamp daar loodrecht tegenaan schijnt. Om een meer gelijkmatige lichtspreiding te creëren, zou de spot veel verder van de gevel af geplaatst moeten worden en misschien wel op een mast. Hoe verder de spot van de gevel af staat, des te breder en ronder wordt de lichtvlek. Zonder een speciale lens zou daarmee nooit zo’n verticale baan strak aangelicht kunnen worden. Een tweede hindernis vormde de draagconstructie van de zonnewering aan de voorzijde. Hierdoor ontstaan allerlei schaduwen en strooilicht aan de gevel.
Alternatief lichtconcept
Juist die specifieke draagconstructie van de Baanderij, dacht de lichtontwerper goed te kunnen gebruiken om een compleet ander voorstel te doen. In plaats van het gebruik van een spot zouden we gebruik kunnen maken van verticale lichtlijnen in een profiel, van onder tot boven, die de gevel strook aanlicht. In dat geval zou dit mooi aan de draagconstructie gemonteerd kunnen worden, om zo voldoende afstand tot de gevel te creëren en nauwelijks op te vallen.
Er werden drie verschillende voorstellen onderzocht en uitgewerkt. Deze konden vergeleken worden in prijs, duurzaamheid, de mogelijke lichtbeelden en benodigdheden voor de installatie.
De lichtlijn kan uitgevoerd worden met RGB of RGB ledstrip. Hierbij zou voor elke strook een aparte kleur gekozen kunnen worden. Een tweede opties was om de lichtlijn in vier delen op te bouwen, waarbij ook in de hoogte een enkele baan verschillende kleuren kan aannemen. Daarbij ontstaat een abstract lage resolutie scherm van 11 x 4 pixels en zijn er meer lichtbeelden weer te geven. Elk deel van de lichtlijn wordt hierbij apart gevoed vanuit een RGB(W) decoder die een DMX signaal vertaald naar dimmen door middel van pulsbreedtemodulatie (PWM). Een volgende stap zou het gebruik van een adresseerbaar led zijn, waarbij de segmenten van enkele centimeters lang in de strip individueel aangestuurd worden door een data signaal. Hierbij is minder bekabeling nodig en wordt elke lichtlijn opgedeeld in nog meer pixels, waardoor de mogelijkheden van de lichtbeelden en bewegend licht enorm toeneemt. De DMX aansturing wordt dan wel complexer en worden de kosten hoger van de bedieningssoftware. Vanwege het unieke karakter van deze laatste optie is hier uiteindelijk voor gekozen en gingen we verder met de technische detaillering.
Technische optimalisatie
Met het uitwerken van een dergelijke lichtinstallatie hebben verschillende onderdelen een nauwe samenhang. Zo bepaald het aantal leds per meter de mate van lichtintensiteit, maar ook het benodigde vermogen en de maximale lengte totdat een extra voedingspunt noodzakelijk is om spanningsverlies te voorkomen. Vervolgens hebben het aantal delen (pixels), die individueel worden aangestuurd, weer invloed op het aantal benodigde DMX kanalen, de benodigde elektronica en de besturingssoftware. Ook zou de installatie en de bijbehorende bekabeling zo minimaal mogelijk zichtbaar moeten zijn. Daarnaast zou ook de afstand, de positie en de hoek ten opzichte van de gevel zo gekozen moeten worden dat de strook dikte volledig en gelijkmatig aangelicht wordt, zonder lichthinder op het terras en naar binnen in het restaurant. Een laatste onderzoek richtte zich op eventuele suizen of fluiten door de wind door de toevoeging van de aluminium profielen aan de gevel. Doordat er geen herhaling op korte afstand plaatsvindt en de wind voldoende verstrooid wordt, is dit gevaar niet aanwezig.
De opbouw van de installatie
Het gebouw is 14 m hoog. Om eventueel vandalisme te voorkomen en lichthinder op het terras en restaurant te minimaliseren, beginnen de lichtlijnen op een hoogte van 2 m. Per gevel strook komen vier zwarte aluminium profielen van 3 m aansluitend boven elkaar. In het profiel is de adresseerbare ledstrip geplaatst en vervolgens ingegoten met epoxy hars. De strip heeft een dubbele data lijn, waardoor het signaal altijd door blijft lopen ondanks een defect in de lijn. Hierdoor zal enkel een segment kunnen uitvallen bij een defect in plaats van de hele lijn. De montage beugels zijn uitgetekend door de lichtontwerper en vervolgens gezet en gepoedercoat. Vanwege de korte omloop tijd is besloten om de productie en assemblage van de lichtlijnen uit te besteden aan. Het bedrijf Invent Design, waar Paul Cremers enkele jaren heeft gewerkt als led technicus en programmeur. Ondertussen is hij met zijn onderneming Fosfor Design aangesloten bij het collectief van Doorgedraaid Sfeeringenieurs in Leiden en delen zij een werkplaats. Hier worden decorstukken ontworpen en gebouwd en is er voldoende ruimte voor assemblage en programmering van lichtinstallaties.
Inspiratie en bedieningsgemak
Natuurlijk werd er ook overlegd hoe de gevel vervolgens uitgelicht zou worden. De weerspiegeling van de gekleurde lucht bij zonsondergang in de grote ramen is absoluut fenomenaal en gaf de lichtontwerper de inspiratie om de zonsondergang en opkomst te simuleren. De architect Rodger van Leeuwen stelde tevens voor om ook iets van een noorderlicht projectie en thema verlichting voor feestdagen en evenementen te creëren. Met behulp van de aanwezige schemeringsschakelaar zou een vast lichtprogramma rond zonsopkomst en ondergang in en uitschakelen. Om vervolgens de verschillende lichtscenes met een thema op te roepen, zou een App op de telefoon gebruikt kunnen worden. Dat laatste had wat voeten in de aarde, omdat de applicatie toen nog een Beta versie betrof met de nodige bugs. Uiteindelijk werkt de App prima en is hiervoor met een Wifi acces point een eigen draadloos netwerk ingericht om het bereik buiten te vergroten.
Samenwerkingen voor de realisatie
Samen met elektricien Teun Buijs zijn de mogelijkheden voor stroomtoevoer en plaatsing van de installatiekasten besproken. Zij pakken de voorbereidende werkzaamheden op vanuit de meterkast. Nadat het technisch ontwerp door de lichtontwerper was afgerond werd het installatiewerk ingepland en benodigdheden zoals de hoogwerker gereserveerd. Samen met installateur Vasco de Almeida heeft Paul Cremers vervolgens ook alle lichtlijnen en bekabeling aan de gevel gemonteerd. Tot slot zijn er twee momenten geweest waarop de verschillende lichtprogramma’s werden bekeken en aangepast en werd het lichtprogramma samengesteld. Met een goeie samenwerking is het project tot een mooi resultaat afgerond. De opdrachtgever vind het een fraaie verlichting geworden en is zeer tevreden met het werk.